موسيقی درمانی
چكيده:
مقاله با بيان مختصری از تاريخچه موسیقی درمانی و تعريـف و توصـيف آن بـه شرح روش شناسی پـژوهش و چگـونگی اسـتفاده از موسیقی در درمـان بيمـاریهـا میپردازد . در اين بحث جنبههای عام و خاص تأثير گذاری موسیقی در حواس انسـان در سه سطح بررسی ميشود. اول غالب بودن عواطف و حواس، دوم حضور عواطـف و حواس و سوم آگاهی برتر كه حاوي جنبههای بسيار قوی از روان درمانی ميباشـد .
در ادامه به حوزههاي رايج موسيقی درمانی در نواحی ايران شامل آيينهايی بـا پيشـينه فرهنگ آفريقايی، آيينهای متاثر از فرهنگ آسـيای ميانـه (شامانيسـم ) و آيـينهـای بـا منشاء ايرانی پرداخته ميشود.
در قسمت اصلی مقاله مطالعه ميدانی عضو هيأت علمی سازمان ميراث فرهنگی، صنايع دستی و گردشگری مورد بررسی قرار ميگيرد. كه با ذكر سابقه تاريخی و روايتهـای مختلـف ايـن مراسم آيينی در منابع مختلف به بررسی مردم شناختی اين آيين در ميـان تـركمن هـا و مشخصاً به تحقيق در مورد اجراي آيين پرخوانی توسط رجب پرخوان به عنوان آخرين بازمانده آن ميپردازد . با شناخت و توصيف جـزء بـه جـزء مراحـل پرخـوانی ، ابـزار و آلات ، مراجعـه كنندگان و شيوههای اجرا در مراحل مختلف به بيان شناخت و كاركردهای موسيقی در اين آيين ميپردازيم . برای تعيين اين كاركردها مطالعات ميدانی ژرفانگر با روشهـاي خاص خود از قبيل حضور مستقيم در زمـين تحقيـق ، مشـاهده همـراه بـا مشـاركت ، مصــاحبه بــه همــراه مطالعــات كتابخانــهای و بهــره جســتن از نظريــه كــاركردگرايی (Fonctionalism ) اساس كار پژوهش را تشكيل ميدهند.
مقدمه :
از ابتدای تاريخ، بشر از موسيقي برای شفا استفاده ميكرده است. در فرهنگ ابتدايی آفريقا و قبايل قديمی آن ” شامان”، رهبر موسیقی، طبيب و روحانی قبيله بـود . شـامان از موسیقی در ارتباط با معجزه و مراسم مذهبی براي خروج امراض از كالبد بيماران استفاده ميكرد.
شامان به وسيله مراسم و تشريفاتی توام با ريـتم طبـلهـا ، زنـگهـا ، حركـات و 1 مراسم مخصوص در رقص و خوانـدن سـرود بـه هوشـياری و خـود آگـاهي جـادويی ميرسيد، و جذبه و خلاً حاصل از تغيير خود آگـاهی ، موجـب شـفا و رفـع نـاراحتی و بحران ميشد. موزيك شناسان و انسان شناسان دريافتهاند كه هنوز در فرهنگهاي بدوی، موسیقی همراه با مراسم شفا بخش مورد استفاده قرار ميگيرد. ( اشميت پترز،71:38 )در همه تمدنهاي كهن، موسيقی نه تنها يكی از شاخههـای مهـم علـوم محسـوب ميشده، بلكه درباره جنبههای متـافيزيكی و ارتبـاط موسیقی بـا جسـم و روح و روان انسانها نيز نظرات شگفتی وجود داشته كه بخشهايی از آنها حتی به صورت مكتـوب به دست ما رسيده است.
در كانونهای اصلی تمدنهای باستانی ( هند، چين، بين النهرين، مصر و ايران) جلوههاي متافيزيكی موسيقی و تأثيرگذاری روانی آن، مهمترين جنبـههـای موسیقی محسوب ميشده است. اين جنبهها كه در بيشتر موارد در هم تنيده شدهانـد و از آميزش آنها تأثيرات غايی ونهايی مورد نظر گرفته ميشده است، در دو بعـد كلـی قابـل تفكيكاند : جنبههای عام تأثيرگذاری موسيقی كه حاصل از آن بهجـت و سـرور معنـوی انسانی است، جنبههای خاص تأثيرگذاری موسيقی كه اختصاصاً در حـوزههـای موسـيقی درمانی قابل تبيين است . (درويشی، 79 :39 و 40 ( روش شناسی پژوهش در اين مقاله از روشهای تطبيقی (مقايسـههای ) و كـار ميـدانی (روش ژرفـانگر در مردم شناسی) بهره گرفته شد و فيش برداری (مطالعه كتابخانـههای) ، روشهـای مشـاهده جمع آوری و مطالعـه اسـناد و 3 مصاحبه، 2 و مشاهده مستقيم يا همراه با مشاركت،منظم مدارك وتهيه عكس و فيلم مردم شناسی انجام گرفته است.
کار میدانی:
اساس و مبنای روش پژوهش در اين مقاله بر كار ميـدانی (روش ژرفـانگر ) گـذارده شـد ، و اسـتفاده از مرجوعـات و فيشهای تهيه شده محدود به موارد لازم مانند تأييـد مباحـث نتيجـه شـده و توضـيحات توصيفی از منظر مردم شناسی ميباشد. تا از مطالعات كتابخانـه های و مطالـب جمـع آوری شده از ماخذ گوناگون به يك جمعبندی و تحليل مردم شناسانه برسيم كه براي انجام اين كار پس از فيش برداري مطالب مستند و چاپی پرخوانی بـه انجـام مصـاحبه بـا شـخص پرخوان، اطرافيان و ديگر مطلعين محلی پرداخته شد و با بكارگيری فن مشـاهده مسـتقيم (يا مشاهده همراه با مشاركت)، تحليل مطالب مربوطه صورت پذيرفت 2فصلنامه علوم اجتماعي شماره 48 موسیقی درمانی (تعريف، توصيف) رشته موسيقی درمانی در حقيقت يكی از شاخههای علوم درمـانی اسـت كـه در آن ، مانند پزشك كـه از دارو يـا وسـايل جراحـي اسـتفاده مـیكنـد.
از 1″ موسيقی درمانگر” موسيقی و فعاليتهای گوناگون همراه با موسيقی به عنوان ابزار درمانی استفاده مينمايـد . ( ،نعمتيان) موسيقی درمانگر در مبحث موسيقی درمانی كه دو جنبه موسـيقيايی و پزشـكی در آن مطـرح اسـت، داشتن اطلاعاتی جـامع بـراي درك و دريافـت موسـيقی، روانشناسـی موسـيقی، تئـوری موسيقی، تاريخ موسیقی و همچنين شناخت دقيق جوانب مختلف جسمی و روانی انسانی از ديدگاه علوم فيزيولوژی (كاركرد صحيح اجزای بدن) و پاتولوژی (آسيب شناسی) براي موسيقی درمانگر الزامی است.
حوزههای رايج موسیقی درمانی در نواحی مختلف ايران. آيينهای موسيقی درمانی در نواحی مختلف ايران را میتوان از نظر پيشينه فرهنگی و تاريخی به چند بخش تقسيم كرد:
1 .آيينهايی كه پيشينه آنها را در فرهنگهـای آفريقـايی بايـد جسـتجو كـرد . ايـن آيينها در اصل از آفريقا به نواحی جنوبی ايران آمدهاند.
با مهـاجرت اجبـاري بـردههـای آفريقايی به ايران. آيينهای موسیقی درمانی آفريقا نيز به ايران راه يافت و به تدريج خـود را با ويژگیهای اقليمی و اعتقادی ساحلنشينان جنوبی ايران سازگار كرد. در اين انتقال و سازگاری، بسياری از اساطير و مقدسات آفريقايی جای خـود را بـه اسـاطير و مقدسـات اسلامی- ايرانی دادند،به گونهای كه بعد از گذشت چنـد صده آيـينهـای اجـرا شـده در سواحل جنوبی ايران، با حفظ ريشه اصلیشان، با اصل خويش تفاوتهای بارزی يافتنـد و در ميان گروههای اجتماعی ديگر به جز بردگان رايج شدند.
آيـين موسـيقی درمـانی در بلوچستان وضع پيچيدهتری دارد، زيرا يك پای آن در فرهنگ آفريقـا و پـای ديگـرش در فرهنگهای نواحی شرقی آسيا (هند و پاكستان) و ايران است، ولـي آيـينهـای موسیقی درمانی در هرمزگان، بوشهر و خوزستان غالباً حاوی فرهنگهای آفريقايی- عربی هستند. اين آيينها را در نواحی جنوبی ايران با عنوانهای مختلفی چون زار، نوبان، مشايخ، ميـوا، بادجن و… ميتوان مشاهده كرد. در بلوچسـتان بـه آنهـا گـواتی مـیگوينـد و نيروهـای تسخيركننده را با نام گوات ميیشناسند.
2 .آيينهايی كه پيشينه آنها را در مغولستان،آسيای صغير و در تفكر شاما نيسم بايد جستجو كرد. شـمن، رهبـر روحـانی بـا گسـترهای وسـيع از وظـايف مختلـف در آيـين شامانسيم بوده است.
در اين آيين، انسانها شـاهد و درگيـر در جـدال ارواح و نيروهـای خير و شر بودند و هر كدام در طبقات و مراتب مختلـف و معينـی از جغرافيـای فلسـفی شامانيسم قرار داشتند.
در اين چالش،انسان ميكوشد كـه خـود را بـه بـالاترين طبقـه يـا مرتبه،يعنی تانگری برساند.
پری خوانی:
راهنمای انسان برای رسيدن به چنـين مرتبـهای، شـمن بـوده است. اين آيين پس از گرويدن تركمنها (طوايفی از اغوزهای سـابق ) بـه اسـلام، رنـگ اسلامی به خود گرفت. با نام آيين ذكر يـا پرخـوانی (پـری خـوانی) بـه صـورتهـای گوناگون به حيات خود ادامه داد. پرخوانان، بيماریهای روحی و جسمی انسانها كه بـه علت چالش ميان ارواح و نيروهای خير و شر بوجود آمـده بـود را كـاهش داده. درمـان ميكردند و ميكوشيدند آنهـا را فـارغ از وظـايف پرخوانـان در ادوار بعـد بـه اوزانهـا (خنياگران) بسپارند و بخشی ديگر توسط پرخوانان تا چند دهـه پـيش تـداوم يافـت .
در مراسم پرخوانی، موسيقی نقش محوری دارد. امروزه اگرچه از نحوه برگزاری آيـينهـای شامانی توسط شمنهای پيش از اسلام و پرخوانان پس از اسلام آگاهی دقيق نداريم. امـا از چگونگی انجام مراسم پرخوانی توسط استادان متأخری چون مرحوم تـايتی ايشـان در گنبد كاووس و مرحوم كعبه ايشان در روستای كرند تركمن صحرا تا حدودی اطلاعـاتی در دست است.
تنها پرخوان باقی مانده در فرهنگ تركمن، رجـب پرخـوان در روسـتای يلی چشمه عليا از توابع گنبد كاووس است.
3 .آيينهايی كه پيشينه آنها را در فرهنگهای ايرانی بايد جستجو كـرد، آيـينهـای موسیقی درمانی با منشاء ايرانی امروزه بـه كلـی فرامـوش شـدهانـد .
در ايـن ميـان مـورد شاخصی كه ميتوان به آن اشاره كرد. اجراي موسـيقی بـرای درمـان و تسـكين پريشـانی كسانی است كه مورد حمله پلنگ قرار ميگرفتند. تا چند دهه پيش در فرهنگ طبـری و مازندرانی رايج بوده است. به جز مورد ياد شده، گروههايی از خنياگران هنوز نيـز جـدای از اجرای موسـيقی، وظـايف ديگـری از جملـه كشـيدن دنـدان، ختنـه و رفـع بعضـی از ناملايمات جسمانی را به عهده دارند. در اين زمينه مـیتـوان بـه نقـش چنگيـان در ايـل قشقايی و توشمالها در در ايل بختياری اشاره كرد.
وظايف درمانی اين خنياگران اگرچـه همواره با موسیقی نيست. اما ميتوان حدس زد كه در روزگار گذشته احتمال تطابق ميـان عمل و درمان و عمل خنياگری در بين اين گروه از خنياگران وجود داشته. اين دو نقش به تدريج از هم فاصله گرفتهاند. (درويشي، 79 :46و47 .)
نویسنده:
منصور مرادی
منابع -:
اندروز، تد. موسیقی درمانی برای همه، آذر عمرانی گرگری، نشر روان ، 1380 . – اشتری، بهروز. موسیقی و تركمن، مجموعه مقالات اولين گردهمايی مردم شناسی، سازمان ميراث فرهنگی، 1371. – اشميت پترز، ژاكلين. مقدمهای بر موسيقی درمانی، علی زاده محمدی، ناشر مترجم 1371. – بكری، عادل. پيوند طب و موسيقی در تمدن اسلامی، حسين علينقيان، فصلنامه ماهور، شماره 22 ،زمستان 1382. – بهانو، دارما. رواج موسيقی در دربار فرمان روايان ترك، افغان و هند، محمد رضا افشار، كتاب سال شيدا، كتاب خورشيد، ارديبهشت 1378. – پانوف، ميشل؛ پرن، ميشل. فرهنگ مردم شناسی ( فرانسه، انگليسی، فارسی)، اصغرعسكری خانقاه، نشر ويس، 1368. – درويشی، محمدرضا. مقدمهای بر شناخت موسيقی نواحی ايران، دفتر نخست، مناطق جنوب ( هرمزگان، بوشهر، خوزستان )، 1373. – درويشی، محمدرضا. موسيقی و خلسه ( ذكرهای مراسم گواتی بلوچستان)، .1379 – درويشی، محمدرضا . آئينه و آواز، مجموعه مقالات درباره موسيقی ايرانی، واحد موسيقی حوزه هنری سازمان تبليغات اسلامی ، 1376. – درويشی، محمدرضا. كدام موسيقی ؟ كدام درمان ؟، فصلنامه ماهور ، شماره 8 ، تابستان 1379
دیدگاهتان را بنویسید